Қазақстан темір жолының тарихы өткен ғасырдың басында пайдалануға берілген «Орынбор-Ташкент» магистралінен басталады. Құрылысы 1901-1905 жылдары жүріп, кезең-кезеңімен пайдалануға беріл- ген шойын жол патшалық Ресейдің Орта Азиямен
сауда-экономикалық байланыс орнатып, мақта, кен, шикізат өнімдеріне қол жеткізу мақсатында салынған болатын. 1904 жылдың 1 қаңтарында пойыздар қозғалысына жол ашылған.
ПАТШАЛЫҚ РЕСЕЙДЕ САЛЫНҒАН ШОЙЫН ЖОЛДАР
Орынбордан басталып Илецк арқылы Қазақстанның бүкіл батыс аймағын кесіп өтіп, Ақтөбе, Шалқар, Арал теңізі, Сексеуіл, Жосалы, Шиелі, Қазалы, Қызылорда, одан Түркістан, Арыс арқылы Ташкентке жеткен шойын жолдың ғасырдан астам тамаша тарихы бар. Аталған станцияларда жол құрылысымен қатар ерекше архитектуралық үлгіде салынған вокзалдар мен басқа да көненің көзі ескі ғимараттар әлі күнге мызғымай тұр. Екі мың шақырымға жуық магистральдың басым бөлігі ( 1660 км) қазақ даласынан өткені – бұл өлкеде теміржол өндірісінің пайда болып, жергілікті халықтың да теміржолшы кәсібін ерте игеруіне себеп болды. Теміржолдың билігі патшалық Ресейдің құзырында болып, қазақ даласы тек транзиттік жол ретінде тартылса да алып магистральдың қазақ сахарасын аймақтық және экономикалық тұрғыда дамытып, өркениетке ұмтылуына әсері ұшан-теңіз болғаны анық. Күпі киген қазақтар қолына құрал алып, шойын жолда жұмыс істеп, кәсіп меңгере бастады, атарбадан – отарбаға да алдымен мінген солар.
Әрине тарихқа жүгінсек, қазақ жеріне шойын жол тартылған кез әріден басталады. Құрылысы 1893 жылы басталып, бірнеше жылда салынған Покровская Слобода – Орал тар табанды темір жолы болды. Десек те, 369 км жолдың 130 км бөлігі Оралға жеткенмен, бүкіл қазақ даласын қамтыған алып құрылыстай ауқымды да, маңызды да емес еді. Сондықтан Қазақстан үшін шойын жол тарихы Орынбор – Ташкент магистралінен басталуы заңдылық дер едік.
Қазақстанда салынған келесі маңызды құрылыс 1914 жылы басталып, 17-ші жылға дейін созылған «Арыс-Пішпек» темір жолы, болашақ Түрксіб теміржолының бір тармағы болып табылатын Арыс-Шымкент- Луговой телімі. Орынбор-Ташкент теміржолы арқылы Арысқа дейін жеткен жолды Шымкентке, Жамбылға, көршілес қырғызға, Пішпекке (бүгінгі Бішкек) дейін жеткізу жобасы жартылай жүзеге асқан. Шойын жолдың құрылысы баяу, жиі-жиі үзілістермен жүрген көрінеді.
Оған сол кездегі ішкі Ресейдегі ахуал, азамат соғысы, т.т факторлар себеп болса керек.
Ақыры 16-17 жылы Бурныйға жеткен соң тоқтап калып, Луговой мен Пішпекке кейін, 1924 жылы бір-ақ жеткен. (Қырғыз темір жолы биыл 100 жылдығын атап өтпек). Біз өз тарапымыздан дәл осы жол құрылысын салуға қазақтың тұңғыш теміржол инженері Мұхаметжан Тынышпаев қатысып, 1915 жылдары Түлкібас өңірінде, таулы-тасты Машат шатқалында құрылысты басқарғанын мақтанышпен айта аламыз. Сол төңіректе туып-өскен жас Тұрармен (Тұрар Рысқұлов – ірі мемлекет қайраткері, алаш ардақтысы) Тынышпаевтың алғашқы танысуы, кездесуі де осы жерде болып, әкесі Рысқұл айдалып кеткен қолы қысқа Тұрардың оқуына ақша берген Тынышпаев екені айтылады. Күні бүгінге дейін Түлкібастың Жаскешу ауылына жақын «Тынышпаев туннелі» аталатын, тасты тесіп салынған туннель алаштың арда азаматының қолтаңбасындай, ашық аспан астындағы тарихтың ғажап ескерткіші болып әлі тұр. Қайсы бір жылы жергілікті азаматтар туннельдің кіреберісіне ескерткіш тақта да орнатты. Бұл туралы біз кезінде кеңірек жазып, туннельдің суретін де қоса берген болатынбыз.
Осы аралықта «Челябинск-Троицк-Қостанай» теміржолының құрылысы да қатар жүріп, 1915 жылы Қостанайға да шойын жол келіп жетеді. «Новосибирск – Семипалатинск» жобасы арқылы Семейге жеткен Алтай теміржолының құрылысы да азамат соғысы етек алған 1916-17 жылдары салынды. Патшалық Ресейдің, капиталистік қоғамдағы жекелеген теміржол магнаттарының мүддесін көздейтін бұл жобалар кейін әрине кеңес үкіметінің меншігіне өтіп, елдің игілігіне, халық шаруашылығына қызмет ете бастады.
КЕҢЕСТІК КЕЗЕҢДІ ҚАМТЫҒАН ЖОБАЛАР
Кешегі кеңес үкіметі салтанат құрған 70 жыл Қазақстан темір жолы үшін жеміссіз болған жоқ. Бүкілхалықтық құрылысқа айналып, даңқы жер жарған Түрксібтің өзі неге тұрады?! Күні кеше 70 жылдығын атап өткен Мойынты-Шу теміржолы ше?!
Басынан бастайық, кеңес үкіметінің Қазақстанда қолға алған алғашқы жобасы тарихта «Петрокок» деген атпен белгілі «Петропавл-Көкшетау» темір жолы 1920-22 жылдары салынды. Кейін Ақмола, одан әрі Қарағандыға дейін тартылған теміржолдың маңызы ерекше болды. 1924 жылы салынған «Құлынды-Павлодар» және 1926 жылы салынған тар табанды «Гурьев-Доссор» теміржол телімдері де жас кеңес елінің кен орындарын игеру, халық шаруашылығын дамытуға бағытталған нақты жобалары болғаны белгілі.
Дегенмен, мұның бірі де әйгілі «Түркістан-Сібір» магистралінің құрылысына жетпейтін. Кеңес елінің тарихындағы алғашқы ірі жоба болған Түрксібті салуға сол кездегі 15 республика өкілдері жұмылдырылып, құрылыстың шарықтау шегінде адам саны 30 мыңға жеткен деген дерек айтылад
ы.
Құрылысы қиын, аса күрделі жағдайда жүрсе де мерзімінен бір жыл бұрын аяқталып, бұл туралы «Гудоктан» бастап одақтағы газеттер жарыса жазып, шет елден де тілшілер келгені тарихтан белгілі. Үкімет жанынан құрылған Түрксібке жәрдемдесу комитетін Тұрар Рысқұлов басқарса, Мұхаметжан Тынышпаев құрылысқа бастан-аяқ қатысқан. Өкінішке орай, алаштың қос қайраткері де 1937 жылы халық жауы ретінде ұсталып, атылған…
Бір жағы Семейден, екінші жағы Луговойдан, санаулы техника болмаса негізінен қарақұрым халықтың жалаң қол күшімен салынған ұлы құрылыс 1927 жылы басталып, 1930 жылы 1 мамырда Талдықорғанның Айнабұлақ станциясында түйісіп, 1931 жылы тұрақты пайдалануға берілген. Семейлік теміржолшылар, жол бойында пайда болған Аягөз, Шар, Жарма сынды ірілі-ұсақты станция халқы күні бүгінге дейін Түрксібтің түпкі отаны – Семей, біз ұлы құрылыстың заңды мұрагерлеріміз деп орынды мақтан етеді.
Түрксіб теміржолы Қазақстанның аймақтық, экономикалық, мәдени және рухани дамуына орасан зор ықпал етіп, шын мәнінде «өмір жолы» болғаны, еліміздің көліктік әлеуетін еселеп арттырып, әлі күнге шешуші көлік дәліздері қиысындағы маңызды көлік артериясы, күретамыр магистраль ролін атқарып отырғаны талас тудырмайды.
(Жалғасы бар)
Меруерт ӨМІРЗАҚОВА, Астана
